ناصر رمضانی: ریز گردها یا پدیده گردوغبار، به گردوخاک معلق خشک و ریزدانه‌ای در هوا می‌گویند که مسافت و دایره وسیعی را پوشانده و به‌وسیله باد پراکنده و منتشر می‌شوند.
یکی از دلایل بسیاری از انقراض‌های بزرگ تاریخ ازجمله انقراض دایناسورها را باید در ریز گردها جستجو کرد، زیرا این پدیده در درجه وخیم و شدید خود، با جلوگیری از تابش نور خورشید به زمین، باعث زمستان‌های زودرسی می‌شوند که حیات و بقای جانداران را به مخاطره می‌اندازد و در طول قرن‌های بسیار دور، این امر باعث تغییرات و پوست‌اندازی‌های بسیاری در بستر طبیعت شده است.
نقاط و نواحی متعددی از دنیا، کانون‌های گردوغبار محسوب می‌شوند که صحرای بزرگ آفریقا و بخش‌هایی از آسیای مرکزی از نمونه‌های آن به شمار می‌روند.
امروزه در بخشی از آسمان ایران نیز به‌طور گسترده‌ای ریز گردها مشاهده می‌شوند و به عبارتی اگر درگذشته از این واژه در محافل علمی، تخصصی و دانشگاهی سخن به میان می‌آمد، اما جولان و تاخت‌وتاز ریز گردها در آسمان خوزستان، اهواز، تهران و...باعث شده تا عموم جامعه نیز از این واژه یاد کنند.
علل و عوامل شیوع ریزگردها در ابعاد داخلی و خارجی قابل‌بررسی است و به‌عبارت‌دیگر می‌توان گفت بخشی از دلایل بروز این معضل به خارج از مرزهای ایران بازمی‌گردد که با وزش باد، پای به آسمان ایران می‌گذارند و بخش دیگر آن معطوف به عوامل داخلی می‌شود که با خشک شدن تالاب‌ها، زمین‌های کشاورزی در مناطق خشک، فعالیت‌های گسترده خاک‌برداری، جاده‌سازی، احداث غیر کارشناسی سد، چرای مفرط دام‌ها و تخریب پوشش گیاهی بروز پیدا می‌کند.
کانون‌های گردوغبار در استان تهران
محمدهادی حیدر زاده مدیرکل محیط زیست استان تهران معتقد است یکی از عوامل مؤثر در ایجاد گردوغبار به خشک‌سالی و بیابانی شدن اراضی معطوف می‌شود و طبق اظهارات وی، ایران در حال حاضر نخستین کشور دنیا در عرصه بیابانی شدن اراضی سرزمینی خود به شمار می‌رود.
در این میان، استان تهران نیز از گزند ریز گردها مصون نمانده و طبق نظریه کارشناسان، پدیده گردوغبار و ریزگردها در این استان در سه عرصه بین‌المللی، فرامرزی و کانون‌های مجاور تهران همچون سمنان، قم، قزوین و برخی از کانون‌های داخلی این استان ریشه دارد، در این میان یکی از کانون‌های عمده گردوغبار در حوزه داخلی استان تهران، بیابان‌های منطقه اخترآباد شهرستان ملارد است.
روستایی که پایتخت‌نشینان را درگیر غبار می‌کند
دهستان اخترآباد با ۷۴۵ کیلومترمربع مساحت، بزرگ‌ترین دهستان در کشور محسوب می‌شود، عرصه‌ای پهناور و گسترده که به لحاظ بافت طبیعی و جغرافیایی عمدتاً از بیابان پوشیده شده است، طبق مطالعات کارشناسی انجام‌شده، یکی از کانون‌های اصلی فرسایش خاک و تولید گردوغبار و ریز گرد معطوف به منطقه مذکور می‌شود.
با تقویت پوشش گیاهی تحت عنوان طرح‌هایی همچون بیابان‌زدایی یا ترسیب کربن، می‌توان تا حدودی از فرسایش بادی و تشدید گردوغبارها در این منطقه جلوگیری کرد، زیرا پوشش و گونه‌های گیاهی همچون آتریپِلِکس با قرار گرفتن در معرض باد از سرعت وزش آن می‌کاهند و از سوی دیگر ریشه چنین گیاهانی نیز با به هم چسباندن ذرات خاک و ایجاد سایه، رطوبت موجود در آن را حفظ و درنتیجه انسجام بستر خاک را قوت می‌بخشند، اهمیت این طرح‌ها به میزانی است که عموماً، موردحمایت سازمان‌های جهانی نیز قرار می‌گیرند.
دهستان اخترآباد نیز از چنین حمایت‌هایی بی‌نصیب نمانده و طی سندی که در اسفندماه سال ۹۰، تهیه و به امضای نماینده وقت مستقر در دفتر برنامه عمران سازمان ملل متحد در جمهوری اسلامی ایران، استاندار وقت تهران، معاون وزیر و ریاست سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور رسید، اقدامات لازم برای احیای خاک در چارچوب طرح ترسیب کربن در دستور کار قرار گرفت.
طرح‌ها مذکور اغلب در مناطق بیابانی عملیاتی می‌شود تا بتوان در سایه آن پدیده ریز گردها یا گردوغبار ناشی از شن‌های روان دشت‌ها را مهار کرد، امری که در حال حاضر در دهستان اخترآباد مصداق بارزی دارد.
تخریب ۴۰۰ هکتار از اراضی اخترآباد/بستن کمر همت برای قطع درختان
اگرچه موقعیت طبیعی و منطقه‌ای اخترآباد با بیابان‌های وسیعی گره‌خورده، اما در این میان برخی از بی‌تدبیری‌ها نیز مزید بر علت شده تا زمینه و بستر لازم برای انتشار گردوغبار و ریز گردها بیش‌ازپیش تشدید شود.
در طول سال‌های گذشته، طرحی تحت عنوان پروژه پسته‌کاری در اراضی محدوده مورد اشاره عملیاتی شد که به عقیده کارشناسان و مسئولان شهرستانی، نه‌تنها اجرای طرح هیچ‌گونه ثمره و منفعتی در برنداشته، بلکه مسبب معضلات جدی زیست‌محیطی نیز شده است.
مجتبی شاهقلیان معاون فرماندار ملارد در گفت و گو با خبرنگار مهر، با اشاره به تخریب ۴۰۰ هکتار از اراضی محدوده مذکور باهدف کشت پسته اظهار داشت: طی سال های بسیار، پوشش گیاهی مطلوبی در این ناحیه ایجادشده بود که علاوه بر زیبایی چشم‌نواز، منطقه را به محدوده‌ای گردشگری نیز تبدیل کرده بود.
وی افزود:در سال‌های گذشته یکی از شرکت‌های طرف قرارداد با اوقاف، بدون بررسی و مطالعه کارشناسی از موقعیت و اکوسیستم منطقه، برای اجرای طرح پسته‌کاری در محدوده مورد اشاره، پوشش گیاهی بخش وسیعی از اراضی مذکور را نابود می‌کند.
شاهقلیان گفت:شرکت طرف قرارداد پس از مدتی با تبلیغات عوام‌فریبانه بسیار، تحت عنوان اشتغال‌زایی و طرح‌های آبیاری قطره‌ای با اخذ تسهیلات ویژه‌ای، گونه‌های گیاهی موجود در این محدوده را تخریب می‌کند.
معاون فرماندار ملارد عنوان کرد: باوجود اعتراضات بسیار، با تأیید مدیریت سیاسی شهرستان ملارد و فرمانداری وقت، طرح اجرایی و جنگل‌های آن منطقه نابود می‌شود.
وی افزود: عوامل اجرایی طرح، با بستن کمر همت برای قطع درختان، آسیب‌های جدی به محیط زیست اخترآباد تحمیل می‌کنند و پوششی را که در طی قرن‌ها خاک موجود در آن را تثبیت ساخته بود، تخریب و با ایجاد شیارهای بسیار، انسجام خاک را از بین می‌برند.
معاون فرماندار ملارد گفت: همین شیارها، مسبب آلودگی‌های زیست‌محیطی سنگینی در روستای شش می‌شود که دربرگیری آن نه‌تنها در این روستا، بلکه دایره‌ای به وسعت پایتخت را نیز درگیر معضلات زیست‌محیطی می‌کند.
شاهقلیان گفت: طبق آخرین اطلاعات دریافتی، قرارداد شرکت متولی پسته‌کاری لغو و منابع طبیعی نیز برای تثبیت شن‌های روان در برخی اراضی این دهستان ورود کرده است.
وی افزود: تصمیماتی در دستور کار شورای برنامه‌ریزی و توسعه استان قرارگرفته، ولی می‌طلبد با قوت هر چه بیشتری طرح ترمیم یا همان ترسیب کربن، اجرایی و عملیاتی شود.
احیای ۴۰۰ هکتار از اراضی منوط به اتمام روند حقوقی است
یکی از نارسایی‌هایی که در عرصه ترسیب کربن یا ترمیم اراضی تخریب‌شده احساس می‌شود، به عدم اقدام برای ترمیم پوشش گیاهی ۴۰۰ هکتار از اراضی مذکور معطوف می‌شود که برای پروژه کشت پسته مورد آسیب قرارگرفته است.
ناصر انصاری بخشدار صفادشت در گفت و گو با خبرنگار مهر در خصوص علت عدم کاشت گونه‌های گیاهی برای ترمیم و احیای زیست‌محیطی منطقه تخریب‌شده در اخترآباد گفت:با عنایت به پیگیری روند حقوقی پرونده، در حال حاضر تا به نتیجه رسیدن قطعی آن، اقدام خاصی برای کاشت پوشش گیاهی اجرایی نشده اما در اراضی دیگر دهستان اخترآباد طرح ترسیب کربن و تثبیت خاک اجرایی می‌شود.
وی افزود: با وجود محدودیت‌های مالی و اعتباراتی دولت، کار همچنان پیش می‌رود که امیدواریم با گشایش‌هایی که حاصل می‌شود روند فعالیت‌ها در این عرصه بیش‌ازپیش تسریع شود.
انصاری گفت:با شوراهای محلی و دهیاران اخترآباد نیز جلساتی برگزارشده تا با افزایش سطح همکاری‌ها، طرح موردنظر با سرعت و شتاب هر چه بیشتری عملیاتی شود.
بخشدار صفادشت یادآور شد: پیرو رایزنی‌هایی که با اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان ملارد نیز داشته‌ایم، مقرر شده پس از اتمام روند رسیدگی به پرونده، بستر و زمینه لازم برای احیای اراضی تخریب‌شده فراهم شود.
منابع طبیعی طبق قانون نمی‌تواند در اراضی وقفی ورود کند
سید علی عظیمی رئیس منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان ملارد در گفت و گو با خبرنگار مهر در ارتباط با عدم کاشت گونه‌های گیاهی در ۴۰۰ هکتار اراضی مورداشاره گفت: طبق قانون، منابع طبیعی نمی‌تواند برای اجرای پروژه‌هایی همچون ترسیب کربن یا کاشت گونه‌های گیاهی در اراضی وقفی ورود کند.
وی افزود: در عرصه اراضی که خارج از حوزه تملک اوقاف است، اقدامات متعددی عملیاتی شده که در آینده نیز استمرار خواهد داشت.
رئیس منابع طبیعی شهرستان ملارد عنوان کرد: در سال جاری برابر با منابع مالی که از سوی پروژه‌های ملی، استانی و ستاد اجرایی فرمان امام راحل(ره) تزریق‌شده، یک هزار و ۳۰۰هکتار از اراضی اخترآباد در دستور کار طرح ترسیب کربن قرارگرفته است.
مژگان باغچی معاون فنی اداره منابع طبیعی شهرستان ملارد نیز در خصوص میزان و وسعت اراضی تحت پوشش در چارچوب طرح مورداشاره عنوان کرد: تاکنون ۲۰۰هکتار از میزان مورد اشاره به‌صورت کامل تحت پوشش طرح قرارگرفته، ۷۰۰ هکتار نیز در آستانه اتمام قرار دارد و ۴۰۰ هکتار باقیمانده نیز تا پایان سال جاری اجرایی خواهد شد.
وی در خصوص میزان اعتبارات موردنیاز و تزریق‌شده برای اجرای طرح عنوان کرد:به‌طور میانگین تحقق طرح مورداشاره در هر هکتار مستلزم تزریق دو میلیون تومان است که درمجموع هزینه کرد یک هزار و ۳۰۰ هکتار از اراضی مورداشاره، دو میلیارد و ۶۰۰ میلیون تومان تخمین زده می‌شود.
معاون فنی منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان ملارد گفت:کل عرصه حوزه استحفاظی منابع طبیعی ۷۰ هزار هکتار است که برای اجرای طرح بیابان‌زدایی در محدوده‌های نیازسنجی شده به زمان و رقم بسیار بالاتری نیاز است.
اعتبارات کافی نیست
محسن یقین لو معاون فنی و عمرانی فرمانداری ملارد در گفت و گو با خبرنگار مهر ضمن انتقاد از اقدامات مخربی که برای طرح پسته‌کاری در اراضی اخترآباد در سنوات گذشته اجرایی شده، عنوان کرد:در حال حاضر شرایط به‌گونه‌ای است که با کوچک‌ترین بادی، طوفانی از ریز گرد در منطقه ایجاد می‌شود و دامنه در برگیری آن به وسعتی است که گاهی تا فرودگاه بین‌المللی امام خمینی(ره) نیز پیش می رود
وی افزود:مجموعه‌ای از عوامل انسانی و سوء مدیریت‌ها درگذشته، مزید بر علت شده تا در حال حاضر با چنین بحران و معضلی داشته باشیم.
یقین لو گفت: یکی دیگر از دغدغه‌های ما معطوف به فعالیت‌های دامداری و دام‌پروری است که در ۴۰ روستای منطقه مورداشاره انجام می‌شود و به‌طور طبیعی یکی از الزامات چنین فعالیت‌هایی چرا و تغذیه دام است که این امر نیز باعث تخریب پوشش گیاهی مناطق مذکور می‌شود و از سوی دیگر ممنوعیت آن نیز باعث بروز مشکلاتی در امور معیشتی ساکنان روستاهای مورداشاره خواهد شد و عملاً شرایط موجود کار را با پیچیدگی‌ها و دشواری‌های بسیاری همراه ساخته است.
معاون فنی و عمرانی فرمانداری ملارد عنوان کرد:در طول سنوات اخیر اقدامات سازنده‌ای از سوی منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان ملارد اجرایی شده اما با تخصیص اعتباراتی هر چه بیشتر می‌توان سرعت و شتاب هر چه بیشتری به اجرای طرح بخشید.
گردوغباری که به هیچ موجود زنده‌ای رحم نمی‌کند
ریز گردهایی که از کانون‌های فرسایش و گردوغبار شناسایی‌شده انتشار می‌یابد با مخاطرات و عوارض ناخوشایند و سنگینی نیز همراه است و اساساً یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌هایی که در این خصوص وجود دارد به پیامدهای منفی حوزه بهداشت و سلامت آن برای انسان‌ها و حیات جانداران بازمی‌گردد.
تبعات پدیده ریز گردها در سه عرصه انسانی، حیوانی و گونه‌های گیاهی قابل‌بررسی است و این امر مؤید وسعت تخریب گردوغبارهایی است که به‌صورت معلق در هوا می‌تازند.
شراره معصومی کارشناس ارشد آموزش محیط‌زیست در گفت و گو با خبرنگار مهر در تشریح مخاطرات ریز گردها و گردوغبارهای مناطقی همچون محدوده اخترآباد، روستای شش، و قطعه چهار شهرستان ملارد عنوان گفت: محدوده مذکور، جزیره‌ای بود از انواع موجودات زنده، اما گردوغبار ایجادشده باعث نابودی بسیاری از گونه‌های حیوانی این خطه همچون، خارپشت، روباه و...شد و در حال حاضر نیز باقیمانده گونه‌های موجود در خطه مورداشاره در معرض نابودی قرار دارند.
وی افزود: ضمن اینکه نباید از ذرات پلاستیکی که در عرصه ۴۰۰ هکتاری منطقه‌ای که قرار بود تحت پوشش پسته‌کاری قرار گیرد نیز به‌سادگی گذشت که پراکندگی آن بر عمق تهدید و تخریب‌های زیست‌محیطی افزوده است.
در کنار خطرات این پدیده برای گونه‌های جانوری، تهدید سلامت انسان‌ها نیز بخش دیگری از عوارض مخرب ریز گردها و گردوغبار به شمار می‌رود.
موضوعی که غلامرضا عسگری، رئیس شبکه بهداشت و درمان شهرستان ملارد در گفتگویی کوتاه با خبرنگار مهر بر آن صحه می‌گذارد و از افزایش مراجعات مردم ساکن در منطقه اخترآباد به مراکز بهداشتی و درمانی در مقطع تشدید و انتشار ریز گردها و گردوغبار بیابان‌های ناحیه اخترآباد خبر می‌دهد.
مینا بختیاری پزشک عمومی در گفت و گو با خبرنگار مهر در تشریح زوایای پیدا و پنهان صدمات و عوارض پدیده مذکور بر سلامت انسان عنوان کرد: آسیب‌های قلبی و تنفسی، بروز و تشدید اسم، سرطان و تأثیرات سوء آن بر مکانیسم‌های دفاعی و تصفیه‌ای بدن از نمونه تهدیداتی است که سلامت و جان انسان‌ها را نشانه می‌رود.
وی افزود: محل و مقدار پراکندگی ذرات در دستگاه تنفسی، متأثر از مؤلفه‌ها و عوامل فیزیکی خاص است که مهم‌ترین آن‌ها به‌اندازه ذرات معلق در هوا بازمی‌گردد.
بختیاری در تشریح فرآیند ورود ریزدانه‌ها در بدن عنوان کرد:آنچه که در این فرآیند مهم و حائز اهمیت است مبادی ورودی و محل نشست ریز گردها در بدن است و به فراخور شرایط همچون اندازه و حجم ریز گردها و سرعت و حجم تنفس تأثیرات و عوارض متعددی را به همراه خواهد داشت.
وی افزود:ذراتی که در ناحیه گلو و حلق قرار می‌گیرند وارد دستگاه هاضمه شده و به‌سرعت دفع می‌شوند که شرایط مذکور را می‌توان خوش‌بینانه‌ترین حالت ممکن تصور کرد.
پزشک عمومی گفت:ذراتی که وارد نای می‌شوند به‌وسیله مخاط از جریان هوای تنفسی جدا می‌شوند و به دستگاه هاضمه می‌رسند و ذراتی که به برونشن ها یا همان تقسیمات مجاری هوایی می‌رسند نیز خیلی کندتر حذف می‌شوند، به‌عبارت‌دیگر دفع ذرات مورداشاره در مقایسه با ذرات دیگر مستلزم زمان بیشتری است.
بختیاری عنوان کرد:ذرات بسیار ریزی که به ریه ورود می‌کنند برای مدت‌زمان طولانی‌تری در سیستم تنفسی باقی می‌مانند.
پزشک عمومی با تقسیم‌بندی ریز گردها به ۱۰، ۱۵ و ۵ میکرون عنوان کرد:هر آنچه حجم و اندازه این ذرات، کوچک‌تر، به همان میزان صدمات و مخاطرات آن افزون‌تر خواهد بود زیرا میزان نفوذ این ریزدانه‌ها به‌مراتب شدیدتر و عمیق‌تر از ریز گردها با حجم‌های بزرگ‌تر خواهد بود.
آموزش، اعتبارات و اشتغال‌زایی سه ضلع برون‌رفت از بحران گردوغبار
اظهارات مسئولان و کارشناسان زی ربط گویای بخشی از مخاطرات و فجایع ناشی از غبار و ریز گردهایی است که از مبدأ روستایی، وسعتی به پهنای یک استان را در گیر می‌سازد.
طبق اصل ۵۰ قانون اساسی تمامی آحاد جامعه از صدر تا ذیل نسبت به حفظ سلامت زیست‌محیطی مسئول هستند و هر شخصیتی اعم از حقیقی و حقوقی باید با نگاهی مسئولانه نسبت به آنچه در محیط پیرامونی و بستر زیست خود و دیگران واقع می‌شود، اقدامات لازم را در حد توان، اختیارات و بضاعت موجود برای حفظ سلامت محیط‌زیست انجام دهد.
بحران ریز گردها و گردوغبار از نمونه معضلاتی است که در طول سنوات اخیر، چالش‌های بسیاری برای سلامت زیست‌محیطی ایجاد کرده و یقیناً مدیریت هوشمندانه آن مستلزم اتخاذ تصمیمات و تدابیر کارآمد و برنامه‌ریزی‌های مدون و اصولی در دو بخش نرم‌افزاری و سخت‌افزاری خواهد بود که دهستان اخترآباد شهرستان ملارد نیز از این قاعده مستثنا نیست.
آنچه امروز به‌عنوان معضلی جدی در این شهرستان مطرح است متأثر از عوامل طبیعی و انسانی بسیاری است که تخریب پوشش گیاهی، عدم نظارت صحیح و اصولی، چرای بی‌رویه دام در طول سنوات گذشته، بخشی از علل و عوامل مؤثر در بروز چنین نارسایی‌هایی به شمار می‌رود.
